اهمیت کنایه در طنز / روح‌الله احمدی

این رباعی عمران صلاحی را بخوانید:

هش‌دار که با درفش نازت نکنند
تولیدگرِ برقِ سه‎فازت نکنند
اوضاع جهان دیمی و هرکی‎هرکی‎ست
کوتاه بیا، تا که درازت نکنند

مهم‌ترین و تأثیرگذارترین شگردی که زنده‌یاد عمران صلاحی برای نوشتن این رباعی استفاده کرده است، کنایه است. شاعر می‌گوید اگر حواست را جمع نکنی و کوتاه نیایی، نسخه‌ات را می‌پیچند و درازت می‌کنند. بعضی‌ها فکر می‌کنند این کاری است که بیشتر طنزپردازان آن را انجام می‌دهند؛ یعنی حواسشان را جمع می‌کنند و طوری طنز می‌نویسند که خطری برایشان نداشته باشد. همان بعضی‌ها می‌گویند که کنایه بهترین شگردی است که طنزپردازان در مواقع خطرناک از آن استفاده می‌کنند. خطرناک!؟ مگر جنگ است؟ ما و دوستان طنزپردازانی که کلاً کارهای خطرناکی نمی‌کنیم، به فواید دیگر استفاده از کنایه توجه می‌کنیم. چه فوایدی!؟ عرض می‌کنم.

به نظر ما یکی از جذابیت‌های طنز، با کنایه سخن گفتن است. کوتاه آمدن و دراز کردن، دو کنایۀ زیبای مصرع آخر این رباعی است که تضاد و پشت‌هم آمدنشان، زیباترشان هم کرده است. اگر شاعر بدون کنایه و کاملاً مستقیم حرفش را می‌زد، چطور می‌شد؟ مثلاً می‌گفت که حرفی نزن یا کاری نکن چون تو را می‌کُشند! آیا این نوع از بیان زیبا بود؟ استفاده از کنایه می‌تواند طنز را زیباتر، جذاب‌تر و بانمک‌تر کند. البته همۀ این‌ها به توانایی طنزپرداز بستگی دارد که چطور از کنایه استفاده کند. مستقیم‌گویی علاوه بر اینکه هنری نیست، گاهی می‌تواند موجب ناراحتی شود. کنایه هم از ناراحتی جلوگیری می‌کند، هم باعث ایجاد صمیمیت می‌شود.

اصلاً کنایه چی هست؟

کنایه، جمله یا عبارتی است که یک معنای ظاهری دارد ولی ما با معنای ظاهری‌اش خیلی کاری نداریم. در واقع به صورت غیرمستقیم چیزی گفته است که ظاهراً نگفته است! غیرمستقیم‌گوییِ کنایه علاوه بر زیباتر کردن مضمون، موجب کشف می‌شود. مخاطب از اینکه منظور شاعر را کشف کرده است، به صورت زیرپوستی لذت می‌برد. شاید یک «آفرین» هم نثار شاعر کند. مطمئناً این کشف در حدی نیست که باعث شود مخاطب در پوست خود نگنجد و بدون لباس از حمام بیرون برود و «یافتم، یافتم» بگوید. کشفِ شعری کرده است دیگر؛ در زیرزمین خانه‌شان اورانیوم که غنی نکرده است! پس انتظار بیهوده نداشته باشید و به همین لذت زیرپوستی و فوقش یک «آفرین» قناعت کنید.

دنیای دنی را همه گر آب بگیرد
ما اهلِ دلان را همگی خواب بگیرد

می‌بینید که جا دارد به این بیت محمدعلی افراشته آفرین بگوییم. او در این بیت به کنایه گفته است که اگر دنیای پست نابود هم بشود، ما اهل دلان حواسمان نیست؛ چون اصولاً ما اهل دل هستیم و به مسائل دنیا کاری نداریم! دقت کردید که ما هم خودمان را با جناب افراشته جمع بستیم!؟

ما ایرانی‌ها در حرف‌های روزانه‌مان، بارها از کنایه استفاده می‌کنیم که بخش زیادی از آن‌ها ضرب‌المثل است. در طنز هم بیشتر کنایه‌ها توسط ضرب‌المثل‌ها و تعابیر عامیانه بیان می‌شوند. ما در این یادداشت سعی کردیم خیلی از این نوع کنایه‌ها مثال نزنیم (گرچه کارمان سخت شد!) و آن‌ها را در یادداشت جداگانه‌ای بررسی کنیم؛ بلکه حق‌التألیف بیشتری بگیریم! البته اگر بدهند.