باید بیانی تازه اندیشید

در این یادداشت با هم مروری نقادانه خواهیم داشت بر سه غزل. شعر نخست، شعری ست حدیث نفسی و به همین اقتضا دارای قابلیت همذات پنداری برای هر خواننده ای که غمی دارد. شعر با بیت قانع کننده ای آغاز شده است؛ از کوزه همان برون تراود که در اوست. با این حال، دوست شاعر من باید بداند که ممکن است کسانی قافیه کردن چاره و بیچاره را به خاطر اشتقاق شان نپسندند. هرچند قافیه شدن این دو کلمه اشکالی ندارد؛ زیرا استقلال این دو کلمه ضامن صحت قافیه در این جاست. به بیت سوم بنگرید؛ تناسب دل با جگر، و تناظر تنهایی با رفتن او، به مجموعه ی این بیت قوام بخشیده و به اصطلاح محور افقی بیت را وحدت داده است. معرکه هم معنای پاره را ضمانت بخشیده و باورپذیر کرده است. حالا به بیت دوم برگردیم. این قبیل تناسب های لفظی و معنوی در بیت دوم غایب اند؛ نه گفتن (به جای نوشتن) با دفتر تناسب دارد، نه آوارگی در این بیت با کلمه ی دیگری تناسب یافته است. تنها دو کلمه ی خوشی و غم اندکی به لختگی مضمون بیت کمک کرده اند. یادمان باشد؛ وظیفه ی ما در شعر، فقط حرف زدن و گفتن چیزی نیست بلکه چگونه گفتن هم اهمیت دارد. البته روشن است که «چه گفتن» هم مسئله است اما تا از پشتیبانی «چگونه گفتن» (زیبا گفتن) برخوردار نباشد، نتیجه به خلق «هنر کلامی» نمی انجامد. و وجه اصلی زیبایی آفرینی کلامی، ایجاد تناسب است. اصلاً همه ی آرایه های لفظی و معنوی بر اساس نوعی از تناسب شکل می گیرند. همین جنس از تناسب را در دو بیت آخر، مخصوصاً بیت واپسین هم نمی بینیم. شاعر در این بیت ها فقط سخنش را منظوم کرده و وزن عروضی بخشیده است. اما فقط حرف زدن و تنها منظوم حرف زدن، متن ما را به شعر بدل نمی کند. نکته ی مهم دیگری که باید به دوست شاعرم یادآوری کنم، خلق مضامین و تصاویر تازه است. تصاویری که در این شعر می بینیم، از چکیدن خون از قلم گرفته تا آوارگی دل و پارگی جگر، تصویرهایی هستند که یا در شعر پیشینیان بارها دیده شده اند و یا آن قدر مرسوم اند که دیگر جزئی از زبان روزمره ی فارسی زبانان شده اند. طبیعی ست که خواننده با خواندن و شنیدن مکرر این حرف های جا خوش کرده در لباس این تصاویر، احساس تازگی و خلاقیت و شگفت زدگی نمی کند. بخش اعظم غم ها و شادی های زندگی، در تمام دوران ها یگانه بوده اند. اما بیان هنری باید خواننده را با روایت تازه ای از زندگی رو به رو کند. برای بیان حس و حال یک دل حسرت زده در فراق یار، باید بیانی تازه اندیشید. فرق هنرمند با مردم عادی همین است؛ این که می تواند این حرف های تکراری و این غم ها و شادی ها و دریافت های حسی و فکری مکرر را جور دیگری ببیند و در صحنه ای با بازیگران تازه عرضه شان کند. همین عرضه ی نوست که این امکان را به خواننده ی متن می دهد که جهان تکراری و زندگی تکراری را این بار و حالا در کالبدی تازه ببیند. در کالبدی تازه ببیند که چه شود؟ در کالبدی تازه ببیند تا بتواند از نو درک شان کند و در دریافت هایش از جهان بازنگری کند. کار هنرمندان و از جمله شاعران همین است که مخاطب را با ترسیم تازه ای از مفاهیم دلی و عقلی زندگی مواجه کنند تا به قول فلاسفه، فرصت مواجه شدن با لحظه ی حیرت را به آن ها بدهند؛ لحظه ی بازاندیشی در زندگی. همه ی این ها را عرض کردم تا به ذکر این نکته برسم که به نظرم این شعر خوب، شعر بهتری می شد اگر اولاً عناصر مضمون سازش خلاقانه تر و تازه تر می بودند و ثانیاً تناسب این عناصر و ارکان، بیشتر بود. غزل دوم هم با وزن غزل نخست سروده شده است. مسائل اصلی در شعر دوم هم همین مواردی ست که در مورد شعر اول عرض کردم. مثلاً ببینید رسوایی را در ابیات اول و آخر شعر دوم... رسوا شدن و برملا شدن راز، ربطی به دیگر حرف های این دو بیت ندارد. دیگر عناصر پراکنده در بیت های دیگر هم همین طورند. مثلاً آشفتگی در بیت دوم. متناسب سازی و تصویرسازی نو، می توانند حرف های ما را از حد ادعا فراتر ببرند. بیت سوم درست به همین دلیل از همه ی بیت های دیگر این غزل بهتر است؛ به این دلیل که توانسته به برکت تناسب عناصر جان به لب آمدن و دوری و فاصله و غرق، در پشت ادعای این بیت، تصویری غیرمستقیم را هم از دریا ارائه کند. اما در بیت های دیگر، چیزی جز ادعای من چنین و چنانم نمی بینیم. برای شاعری که وزن و قافیه ی شعرش درست است و از گذرگاه های اولیه ی شعر کلاسیک عبور کرده، حالا وقت اندیشیدن و اهتمام به این قبیل مسائل جدی تر است. شعر سوم از همین منظری که عرض کردم، با بیت نسبتاً خوبی آغاز شده... شاعر در عین حرف زدن از دل شکستگی اش، به ما قایقی به گل نشسته را نشان می دهد که می توان بر روی آن، غبار بر دل نشسته را هم تصور کرد. می بینید دل و قایق در این جا چقدر خوب با هم منطبق شده اند و توانسته اند به جای همدیگر بنشینند؟ در ادامه، جز تصویر نشانه گرفتن غم، مابقی شعر فقط با حرف منظوم پُر شده است. این حرف ها را در نامه هم می توان زد. خام اندیشی ست اگر گمان کنیم که چیزی که شعر ما را از یک نثر ساده و یک نامه ی عادی و یک دیالوگ یا منولوگ سطحی فراتر می برد و شعرش می کند، فقط وزن است. وزن فقط آرایشی ست برای کلام. در صورتی که شعر باید در جان کلام ما صورت ببندد؛ که پایه اش در طرز نگاه شاعر به پیرامون است. شاید طرف اصلی سخن سهراب سپهری شاعران بوده باشند در این فراز که: که جور دیگر باید دید. خلاصه این که برای شاعر شدن باید جهان بینی شاعرانه را در وجود خودمان تقویت کنیم. این لُبّ مطلب است.