از نو شاعر شدن

در این یادداشت با هم مروری نقادانه خواهیم داشت بر شش غزل. در نخستین بیت از شعر نخست، این که کسی دچار غم و ملامت باشد و رفقایش از این وضعیت گلایه داشته باشند، پذیرفتنی ست. اما رقبا باید از چنین وضعی راضی باشند! شاید مقصود شاعر از شکایت رقیبان در این بیت، همان ملامت شان باشد. در بیت پنجم، قشنگ معلوم است که قافیه ی وخامت ذهن شاعر را دست به دامان استخدام کلمه ی ویروس کرده است. البته احتمالاً شیوع ویروس کرونا هم در تقریب این واژه به ذهن شاعر بی تأثیر نبوده است. به هر روی، باید محرمانه و درگوشی خدمت دوست شاعرم عرض کنم که در بافت کهن زبان این شعر، کلمه ی ویروس بدجوری توی ذوق می زند. ضمن این که اسیر شدن جان در محبت، پذیرفتنی ست ولی آیا تن مادی هم می تواند اسیر محبت معنوی شود؟ در مجموع، بی انصافی ست اگر بگوییم که این شعر در نوع و رسته ی خودش شعر بدی ست اما حقیقت این است که با خواندن این شعر احساس نمی کنیم که شعر تازه ای خوانده ایم. به ویژه برای خوانندگانی مانند این بنده ی حق که شبانه روز با انواع شعرهای قدیم و جدید مأنوسم، این شعر، با همه ی ارزش هایش، با همه ی کمالات نوعی اش، خلاقانه به نظر نمی رسد. احساس نمی کنیم که شاعر از دریچه ی نگاه خودش و با جهان بینی خاص خودش چیزی در دنیای پیرامون کشف کرده و نگاهی نو به زندگی و جهان را از دریچه ی مضامین ابیاتش به خواننده عرضه کرده است. اگر شاعر با این خصیصه مشکلی ندارد، فبها المراد. نکته ی دیگر این است که بخش اعظم این شعر، صرف حرف زدن شده؛ حرف هایی که تنها وجه بلاغی شان منظوم بودن شان است. گفتن این که: «خدایا! اثرات غصه و سرزنش به دلم رسیده است»، فارغ از حسن عروض، حرف است و به شعریت نرسیده. شاید شاعرانه ترین پره در این شعر، در همان بیت چهارم جلوه کرده باشد؛ جایی که گریبان جان شاعر را پاره می بینیم. ویروس نامیدن محبت هم تعبیر تازه و خلاقانه ای ست ولی همان ایرادی که قبلاً عرض کردم بر آن وارد است. شعر دوم با بیت لطیفی آغاز شده. در بیت دوم، مصراع نخست که شاعر در آن از قید قافیه و «بسی» آزاد بوده، بیان را روان و امروزی می بینیم. در بیت سوم هم باز به نظرم عیار مصراع اول بیشتر است؛ لااقل روانی و سهل و ممتنع بودن زبان موجب شده که دلنشینی کلام حفظ شود. مصاریع نخست ابیات دوم و سوم از فرط روانی حتی قابلیت زبانزد شدن یافته اند. می دانید مشکل عمده ای که سد راه دلنشینی در مصراع های دیگر شده است چیست؟ به نظرم همین که قافیه موجب شده که شاعر ناچار شود سخنش را در کم ترین مجال به کلمه ی خاصی برساند، باعث شده که سخن از شکل عادی خارج شود و صورت غیرصمیمانه بگیرد. مثلاً در «روی پای کسی نازل شدن»، بیش از آن که معنای تنزل کردن را برساند، حالتی قدسی به شخص داده است؛ درست خلاف مقصودی که شاعر داشته. همین طور «باید بسی نازل شوم» غلط نیست ولی قطعاً صمیمانه هم نیست. همین حرف را می توان در مورد «خانه را سائل شدن» هم زد. کاربرد این تعبیر به جای «سائلِ این خانه شدن» اشتباه نیست ولی به قدر کافی روان هم نیست. خواننده، مخصوصاً خواننده ی حرفه ای خواهد فهمید که شاعر برای پرداختن و جفت و جور کردن چنین بیتی به تقلا و زحمت افتاده است. همین طور است استخدام «باید زیستن» به جای شکل مرسوم ترِ «باید زیست». مصراع دوم این بیت (باید عاشق تر شوم، باید کمی عاقل شوم) نیز علاوه بر تناقض دلچسبی که در ظاهر دارد، باز به خاطر روان بودنش از جمله ی آن مصاریعی ست که می تواند سر زبان ها بیفتد. و این معجزه ی راحت حرف زدن است. شاید عجیب باشد ولی راحت و روان حرف زدن در شعر کلاسیک، علی رغم ظاهر آسانش، از سخت ترین کارهاست. ذهن ما شاعران معمولاً چنان شیفته ی سنن زبانی کهن می شود که دیگر با زبان کهن حرف زدن در شعر برای مان راحت ر از حرف زدن با زبان روزگار خودمان می شود. برای همین، به نظرم شاعران باید بعد از گذشتن از پل های اولیه ی شعر کهن (وزن و قافیه و...) بیشترین همت و انرژی شان را صرف بازنگری در آموخته ها و پاک کردن ذهن از سوابق مطالعاتی، و «از نو شاعر شدن» کنند. بنا بر این بر قیاسِ «یا ایها الذین آمنوا! آمنو!!!»، می توان گفت: «ای جماعت شاعران! از نو شاعر شوید!». داشتم از مصائب تغییر دادن تعابیر رایج می گفتم که بر اثر محدودیت وزن و قافیه رخ می دهند. «از صراط عشق رفتن در انحراف» به جای «از صراط عشق منحرف شدن» نیز از آن جمله است. این ریزه کاری های زبانی علی رغم کم اهمیت جلوه کردن شان بسیار در توفیق شاکله ی کلی شعر ما مهم اند. در جای دیگری هم این را نوشته بودم که: فرق اصلی شاعران معمولی و متوسط با شاعران عالی، در توجه به جزئیات است. به قول قیصر: [راه] گریز از میان مایگی. در بیت درخت، مصراع دوم دلنشین تر است و دلیل کم تر دلنشین بودن مصراع نخست، نچسبیدن تصویر اشک و آه به درخت است. می دانم که شاعر در این جا دارد در واقع درباره ی دل حرف می زند ولی باید حواس مان باشد که وقتی می گوییم «درخت دل»، از آن به بعد، خواننده ی شعر ما بیش از آن که دل را ببیند، درخت را می بیند؛ تصویری کالبدی که ما پیش تر، دل را در قالب آن (با تشبیه بلیغ) حلول داده ایم. نکته ی دیگری که مایلم دوست شاعرم را به آن توجه دهم، تناسب ارکان و عناصر مضمونی ست. مثلاً به بیت زائل نگاه کنید؛ وقتی که می گوییم: «ترس دارم از این که زائل شوم»، خواننده ی بیت ما به دنبال چیزی در بیت خواهد گشت که بر اساس تجربیات زبانی اش زائل شدنی باشد. ما معمولاً نمی گوییم فلانی زائل شد، یعنی زائل شدن را در مورد خود انسان به کار نمی بریم. برای همین، زائل شدن به چیزی زائل شدنی در بیت نیاز داشته که پیشاپیش، «منِ» شاعر را استعاری کرده باشد. در صورتی که نه مهربانی و نه زیبایی (که شاعر فرصت و مجال اندک بیتش را سخاومندانه به حضور آن ها اختصاص داده)، کمکی به این معنا نمی کنند. چون مجال یادداشت در پایگاه نقد عر محدودیت دارد و همین حالا هم به قدر هزار کلمه پرگویی کرده ام، ناچارم در مورد شعرهای بعدی فقط نکات اصلی تر را گوشزد کنم. در شعر بعدی، به نظرم در بیت تماشا، به جای «جنس» می شده به گزینانه تر واژه گزینی کرد. در بیت مسیحا هم آوردن «بس شده» به جای «[از] بس که شده» رسا و زیبا و طبیعی نیست. شعر بعدی با مصراعی آغاز شده که به شدن انتزاعی و به همین دلیل پیچیده و سخت فهم است؛ چنین معامله ای در بیت اول که باید کشش و روانی و جذبه و آسسانی و شیرینی داشه باشد، معمولاً توصیه نمی شود. بخار نامیدن موج در این شعر منطقی و قانع کننده نیست. «با تمام تلخیِ حق» به قرینه ی «با همه شیرینی اش باطل»، بهتر است «با تمام تلخی اش حق» باشد (شاید «اش» در تایپ جا افتاده). در بیت «سر و پا» وجود «سهمی از فتانه [فتنه؟] در سر و پا» تعبیر عجیبی ست که در بیت حل نشده؛ که چرا سر و پا و نه مثلاً سراپا؟ در چند بیت پایین تر، کرب و بلا آن طور که باید در وزن جا خوش نکرده است. کاربرد «این است آن که» به جای «این است که» هم در بیت آخر، طبیعی نیست. در شعر بعدی، «گرفتن دل» کژتابی و ایهام نادلخواهی دارد. معنای «می تکد صبح تمام بر شب» را درنیافتم. «و یا» در انتهای مصراع نخست بیت ماقبل آخر این شعر، موسیقی دلنشینی ندارد و کلاً نحو بیت روان نیست. قافیه کردن «...ـِر» در بیت آخر با آن همه «...ـَر» در بیت های قبلی هم قطعاً اشکال دارد. ولی حسن ایین شعر آن است که نسبت به شعرهای قبلی، تصاویر تازه تر و خلاقانه تری دارد. در شعر آخر، مضمون بیت دوم خوب بسته نشده و این برای شعری که به این خوبی شروع شده، حیف است؛ مشکل هم فقدان تناسب است بین ولادت و مستی و خالی بودن (بین سیاهی و نور ربطی هست ولی مخصوصاً رساندن مطلب به لزوم «خالی تر» به پیش رفتن، نیاز داشته که عناصر مضمون ساز دیگر در این بیت، کمکی به اقناع «لزوم خالی شدن و خالی تر به پیش رفتن» بکنند... و نکرده اند). بر استفاده از تعبیر «بی پر و بالی تر به پیش رفتن» به جای «بی پر و بال تر به پیش رفتن» هم به نظرم بیش از آن که فایده ای هنری و بلاغی متصور و مترتب باشد، شائبه ی اسارت شاعر در کمند لایمکن الفرار قافیه متصور و مترتب است. چون مجال اندک بود، از خیر ذکر کردن توفیقات شعرها گذشتم. همین و تمام!