متوقف در لایۀ اول

هر شعر علاوه بر مفهومی که مورد نظر شاعر است، حاوی پیام ها و نشانه های دیگری هم هست. بخشی از این پیام ها و نشانه ها، فرامتنی است. یعنی اینکه در متن اشاره ای مستقیم به آنها نشده است اما مخاطب با توجه به نشانه هایی که در متن می بیند، آن ها را می شناسد و درونی می کند. مثلاً شعر حافظ را در ردۀ شعر عاشقانه - عارفانه رده بندی می کنند. وقتی قرار است شعر او را با اتکا به متن تفسیر و معنا کنیم، از دایرۀ اصطلاحات عرفانی یا مفاهیم موجود در ادبیات عاشقانه یا لیریک بهره می بریم. در شعر او بسیاری از اصطلاحات ادبیات عرفانی مورد استفاده قرار گرفته است اما تنها مفاهیمی که از شعر او برای مخاطب درونی می شود، اینها نیست. خوانندۀ شعر حافظ علاوه بر ادبیات عرفانی و عاشقانه، با مجموعه ای از نشانه ها رو به رو می شود که او را به فرامتن می برد. مثلاً دلیل اینهمه شکایت او از وجود ریاکاری و گلایه از دوران خود، چیست؟ در شعر او نشانه هایی می بینیم که ما را موقعیت تاریخی خاصی ارجاع می دهد. به همین دلیل بسیاری معتقدند که در لایه دوم شعر حافظ ما با یکی از درخشان ترین نمونه های شعر سیاسی و اجتماعی نیز مواجه می شویم. او با زیرکی و رندی توانسته است مخاطبان خود را با فضای سیاسی و اجتماعی قرن هشتم و بی ثباتی پس از حملۀ تیموریان آشنا کند. اگر از این بحث استفاده کنیم و به سراغ شعر «وصال» بیاییم، در لایۀ نخست با شعری عاشقانه روبه رو می شویم اما به نظر می رسد در همین لایه متوقف خواهیم ماند. اگر فرض را بر این بگیریم که این شعر را در این سایت نخوانده ایم و به صورتی ناگهانی به دست ما رسیده است، واقعاً متوجه نخواهیم شد که شاعر این شعر در قرن چندم زندگی می کرده است؟ آیا شاعری در قرن هفتم که در بخارا یا بلخ زندگی می کرده است، زبانی جز زبان این شعر داشته است؟ ارجاعات زبانی، تصویری، مفهومی و ... در این شعر ما را به جایی نمی رساند و همین ایراد بزرگی است که شعر را در خوانش نخست متوقف می کند. البته زبان و تصویرسازی های شعر نیز چندان قدرتمند نیست که اقلاً ما را در همان خوانش نخست به لذت زیبایی شناسانه ای برساند. اما فرض کنیم که این لذت هم حاصل می شد، شعر چیزی ورای آن برای مخاطب نداشت.